---

વિભાગ A

પ્રશ્ન ક્રમાંક 1 થી 24 ના સૂચના મુજબ ઉત્તર લખો. (દરેક પ્રશ્નનો 1 ગુણ)

નીચે આપેલા વિધાનો માટે તેમની નીચે આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ પસંદ કરીને લખો.

1) ખોરાક રાંધતી વખતે, જો વાસણના તળિયા બહારથી કાળા થઈ રહ્યા હોય, તો તેનો અર્થ એ છે કે

(B) બળતણનું સંપૂર્ણ દહન થયું નથી.

2) નીચેના પૈકી કયો ધ્રાણેન્દ્રિય સૂચક છે?

(C) વેનિલા

3) $1\mu\text{A} =$ A.

(A) $10^{-6}$

4) મનુષ્યમાં ફેફસા એ 10સાથે સંકળાયેલા તંત્રનો ભાગ છે.

(D) શ્વસન

5) મોટી ઉંમરની વ્યક્તિની આંખનો સ્ફટિકમય લેન્સ દૂધિયો અને વાદળ છાયો બની જાય છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિને કહે છે.

(A) મોતિયો

6) અરીસાની સામે તમે ગમે ત્યાં ઊભા રહો છતાં તમારું પ્રતિબિંબ ચત્તું મળે છે, તો આ અરીસો હશે.

(D) સમતલ અથવા બહિર્ગોળ

---

નીચે આપેલ વિધાનો સાચા બને તે રીતે ખાલી જગ્યા પૂરો.

7) પૃથ્વીનો પોપડો ખનીજ સ્વરૂપે માત્ર 0.02 % કાર્બન ધરાવે છે.

8) વિદ્યુત સ્થિતિમાનના તફાવતનો SI એકમ અલેસાન્ડ્રો વોલ્ટા વૈજ્ઞાનિકના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યો છે.

9) અજારક શ્વસન દરમ્યાન આપણી સ્નાયુ પેશીમાં પાયરૂવેટનું રૂપાંતર લેક્ટિક એસિડ માં થાય છે.

10) સ્નેઇલ પ્રાણી પોતાનું લિંગ બદલી શકે છે.

11) લેન્સનું સૂત્ર $\frac{1}{\nu}-\frac{1}{u}=\frac{1}{f}$ છે.

12) સિન્નાબાર નું રાસાયણિક સૂત્ર HgS છે.

---

નીચે આપેલા વિધાનો સાચાં છે કે ખોટાં તે લખો.

13) સોલ્ડર એ સીસું અને ટીનની મિશ્ર ધાતુ છે.

સાચું

14) જે બાળકને પોતાના પિતા તરફથી ‘Y’ રંગસૂત્ર વારસામાં પ્રાપ્ત થશે તે છોકરી બને છે.

ખોટું (કારણ કે ‘Y’ રંગસૂત્ર ધરાવતું બાળક છોકરો બને છે.)

15) તારાઓનાં પ્રકાશનું વાતાવરણીય વક્રીભવન થવાથી તારાઓ ટમટમતાં લાગે છે.

સાચું

16) જ્યારે એસિડના દ્રાવણને મંદ કરવામાં આવે ત્યારે હાઇડ્રોનિયમ આયનો ($H_{3}O^{+}$) ની સાંદ્રતામાં વધારો થાય છે.

ખોટું (સાંદ્રતામાં ઘટાડો થાય છે.)

---

નીચે આપેલા પ્રશ્નોના માગ્યા મુજબ જવાબ આપો.

17) માનવ શરીરમાં કયો અંતઃસ્ત્રાવ બનાવવા માટે આયોડિન જરૂરી છે ?

થાઇરોક્સિન

18) જો “લક્ષણ – A” અલિંગી પ્રજનન વાળી વસ્તીમાં 10% સભ્યોમાં જોવા મળે છે અને ‘‘લક્ષણ – B’” તેની વસ્તીમાં 60% સજીવોમાં મળી આવે છે, તો કયું લક્ષણ પહેલા ઉત્પન્ન થયું હશે.?

લક્ષણ – B (કારણ કે તે વસ્તીના મોટા ભાગમાં હાજર છે, જે દર્શાવે છે કે તે લાંબા સમયથી વસ્તીમાં સ્થાપિત થયેલું છે.)

19) પ્રિઝમ વડે શ્વેત પ્રકાશના વિભાજન દરમ્યાન કયા રંગનો પ્રકાશ સૌથી ઓછો વળે છે?

લાલ રંગ

20) વ્યાખ્યા આપો: વિદ્યુત પ્રવાહ

એકમ સમયમાં વાહકના કોઈપણ આડછેદમાંથી પસાર થતાં વિદ્યુતભારના જથ્થાને વિદ્યુત પ્રવાહ કહે છે.

(અથવા)

વિદ્યુત પ્રવાહ ($I$) = વિદ્યુતભાર ($Q$) / સમય ($t$)

---

જોડકાં જોડો:

21) સાયટોકાયનીન $\to$ c) કોષ વિભાજનને પ્રેરિત કરે છે. 22) જીબરેલીન $\to$ a) પ્રકાંડની વૃદ્ધિમાં મદદરૂપ થાય છે

23) જે સજીવો પોતાનો ખોરાક જાતે બનાવે ⁵³$\to$ b) ઉત્પાદક ⁵⁴24) જે સજીવો વનસ્પતિનો ખોરાક તરીકે ઉપયોગ કરે ^55555555$\to$ a) તૃણાહારી ⁵⁶

---

વિભાગ B ⁵⁷

પ્રશ્ન ક્રમાંક 25 થી 37 પૈકી કોઈ પણ 9 પ્રશ્નોના 40 થી 50 શબ્દોની મર્યાદામાં માગ્યા મુજબ ઉત્તર લખો. (દરેક પ્રશ્નના 2 ગુણ) ⁵⁸

25) એક ચળકતા કથ્થઈ રંગના તત્વ ‘X’ ને હવામાં ગરમ કરતાં તે કાળા રંગનું બને છે. તત્વ ‘X’ તેમજ બનતા કાળા રંગના સંયોજનનું નામ આપો. ⁵⁹

• તત્વ ‘X’: કોપર (Copper)
• કાળા રંગનું સંયોજન: કોપર(II) ઑક્સાઇડ ($CuO$)
• પ્રક્રિયા: જ્યારે ચળકતા કથ્થઈ રંગના કોપર ($Cu$) ને હવામાં ગરમ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે હવામાંના ઑક્સિજન સાથે સંયોજાઈને કાળા રંગનો કોપર(II) ઑક્સાઇડ ($CuO$) બનાવે છે.$$2\text{Cu} + \text{O}_{2} \xrightarrow{\text{ગરમી}} 2\text{CuO}$$

26) કારણ આપો: પ્લેટિનમ, સોનું અને ચાંદી આભૂષણો બનાવવા માટે વપરાય છે. 60

પ્લેટિનમ, સોનું અને ચાંદી આભૂષણો બનાવવા માટે વપરાય છે, કારણ કે:

• ઓછી ક્રિયાશીલતા: આ ધાતુઓ ખૂબ ઓછી ક્રિયાશીલ હોય છે, તેથી તે સરળતાથી હવામાંના ઓક્સિજન, ભેજ કે અન્ય વાયુઓ સાથે પ્રક્રિયા કરીને ઝાંખા પડતા નથી (ક્ષારણ થતું નથી).
• ચળકાટ: આ ધાતુઓ ખૂબ જ ચળકાટવાળી હોય છે અને તેનો ચળકાટ લાંબા સમય સુધી જળવાઈ રહે છે.
• તણાવશક્તિ અને ટીપાવપણાનો ગુણધર્મ: આ ધાતુઓમાં ટીપાવપણાનો (malleability) અને તણાવશક્તિનો (ductility) ગુણધર્મ સારો હોય છે, તેથી તેમાંથી વિવિધ આકારના આભૂષણો સરળતાથી બનાવી શકાય છે.

27) અમીબામાં પોષણ સમજાવો. 61

અમીબામાં પોષણ અંતર્ગ્રહણ દ્વારા થાય છે, જે નીચેના તબક્કામાં વહેંચાયેલું છે:

1. અંતર્ગ્રહણ (Ingestion): અમીબા તેના ખોરાકની આસપાસ ખોટા પગ (pseudopodia) વિકસાવીને ખોરાકના કણને ઘેરી લે છે અને તેને અન્નધાની (food vacuole) માં લે છે.
2. પાચન (Digestion): અન્નધાનીની અંદર જટિલ પદાર્થોનું સરળ પદાર્થોમાં વિઘટન થાય છે.
3. શોષણ (Absorption): પાચિત ખોરાક અન્નધાનીમાંથી કોષરસમાં શોષાય છે.
4. સમીકરણ (Assimilation): શોષાયેલો ખોરાક વૃદ્ધિ, વિકાસ અને ઉર્જા મેળવવા માટે વપરાય છે.
5. બહિષ્કાર (Egestion): અપાચિત ખોરાકને કોષસપાટીની નજીક લાવીને કોષમાંથી બહાર કાઢી નાખવામાં આવે છે.

28) એકલ સજીવો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી પ્રજનન પદ્ધતિઓના ચાર નામ લખો. 62

એકલ સજીવો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી પ્રજનન પદ્ધતિઓ:

1. દ્વિભાજન (Fission) – ઉદાહરણ: અમીબા
2. કલિકાસર્જન (Budding) – ઉદાહરણ: યીસ્ટ, હાઇડ્રા
3. અવખંડન (Fragmentation) – ઉદાહરણ: સ્પાઇરોગાયરા
4. પુનર્જનન (Regeneration) – ઉદાહરણ: પ્લેનેરિયા
5. બીજાણુસર્જન (Spore Formation) – ઉદાહરણ: રાઇઝોપસ

29) એકલિંગી પુષ્પ કોને કહે છે? તેના બે ઉદાહરણો આપો. ⁶³

• એકલિંગી પુષ્પ (Unisexual Flower): જે પુષ્પમાં માત્ર પુંકેસર (નર પ્રજનન અંગ) અથવા માત્ર સ્ત્રીકેસર (માદા પ્રજનન અંગ) માંથી કોઈ એક જ પ્રજનન અંગ હાજર હોય, તેવા પુષ્પને એકલિંગી પુષ્પ કહે છે.
• ઉદાહરણો:
  1. પપૈયું (Papaya)
  2. તરબૂચ (Watermelon)(અન્ય ઉદાહરણો: કાકડી, મકાઈ)

30) અવકાશયાત્રીને આકાશ ભૂરાના બદલે કાળું કેમ દેખાય છે? ⁶⁴

• પૃથ્વી પર, વાતાવરણમાં રહેલા હવાના અણુઓ અને અન્ય કણો દ્વારા પ્રકાશનું પ્રકીર્ણન (Scattering) થાય છે, જેના કારણે આકાશ ભૂરા રંગનું દેખાય છે.
• પરંતુ અવકાશમાં વાતાવરણની ગેરહાજરી હોય છે. વાતાવરણ ન હોવાથી પ્રકાશનું પ્રકીર્ણન થતું નથી.
• પ્રકીર્ણન ન થવાને કારણે અવકાશયાત્રીને આકાશ ભૂરાના બદલે કાળું દેખાય છે.

31) કોઈ વિદ્યુત બલ્બના ફિલામેન્ટમાંથી $0.5 \text{ A}$ વિદ્યુત પ્રવાહ $20 \text{ મિનિટ}$ સુધી વહે છે. તો પરિપથમાં વહન પામતો વિદ્યુતભાર ગણો. 65

અહીં,

• વિદ્યુત પ્રવાહ ($I$) $= 0.5 \text{ A}$
• સમય ($t$) $= 20 \text{ મિનિટ}$

પ્રથમ, સમયને સેકન્ડમાં રૂપાંતરિત કરો:

$t = 20 \text{ મિનિટ} \times 60 \text{ સેકન્ડ/મિનિટ} = 1200 \text{ સેકન્ડ}$

વિદ્યુતભાર ($Q$) નું સૂત્ર:

$Q = I \times t$

કિંમતો મૂકતા:

$Q = 0.5 \text{ A} \times 1200 \text{ s}$

$Q = 600 \text{ C}$

જવાબ: પરિપથમાં વહન પામતો વિદ્યુતભાર $600 \text{ કૂલમ્બ} (\text{C})$ છે.

32) ઉપરના કોષ્ટકમાં આપેલી માહિતીનો ઉપયોગ કરી નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો. 66

| દ્રવ્ય | અવરોધકતા ($\Omega\text{m}$) |

| :— | :— |

| ચાંદી | $1.60\times10^{-8}$ |

| તાંબુ | $1.62\times10^{-8}$ |

| લોખંડ | $10.0\times10^{-8}$ |

| પારો | $94.0\times10^{-8}$ |

| મેંગેનીઝ | $1.84\times10^{-6}$ |

a) લોખંડ અને પારોમાંથી કયું વધારે સારું વાહક છે? 67

જે દ્રવ્યની અવરોધકતા ઓછી હોય, તે વધારે સારું વાહક હોય છે.

• લોખંડની અવરોધકતા: $10.0\times10^{-8} \Omega\text{m}$
• પારાની અવરોધકતા: $94.0\times10^{-8} \Omega\text{m}$લોખંડની અવરોધકતા પારા કરતાં ઓછી છે, તેથી લોખંડ વધારે સારું વાહક છે.

b) કયું દ્રવ્ય શ્રેષ્ઠ વાહક છે? 68

કોષ્ટકમાં આપેલી માહિતી મુજબ, ચાંદી ની અવરોધકતા ($1.60\times10^{-8} \Omega\text{m}$) સૌથી ઓછી છે, તેથી તે શ્રેષ્ઠ વાહક છે.

33) સમજાવો: સોલેનોઇડ ⁶⁹

• સોલેનોઇડ: છૂટાં છૂટાં અને અવાહક આવરણવાળા તાંબાના તારના અનેક આંટાઓને નજીક નજીક વીંટાળીને બનાવેલા નળાકાર ગૂંચળાને સોલેનોઇડ કહે છે.
• કાર્ય: જ્યારે સોલેનોઇડમાંથી વિદ્યુતપ્રવાહ પસાર થાય છે, ત્યારે તે ચુંબક તરીકે વર્તે છે. સોલેનોઇડની અંદર ચુંબકીય ક્ષેત્ર રેખાઓ સમાંતર હોય છે, જે દર્શાવે છે કે સોલેનોઇડની અંદર સમાન ચુંબકીય ક્ષેત્ર હોય છે. તેનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર ગજિયા ચુંબકના ચુંબકીય ક્ષેત્ર જેવું હોય છે.

34) તમે કચરાના નિકાલની સમસ્યા ઓછી કરવામાં શું યોગદાન આપી શકો છો? કોઈ પણ બે પદ્ધતિઓનાં નામ લખો. 70

કચરાના નિકાલની સમસ્યા ઓછી કરવામાં મારું યોગદાન:

• 3R નો સિદ્ધાંત: ઓછો ઉપયોગ કરવો (Reduce), પુનઃઉપયોગ કરવો (Reuse), પુનઃચક્રણ કરવું (Recycle) જેવા સિદ્ધાંતોનું પાલન કરીને.
• જૈવ-વિઘટનીય અને બિન-જૈવવિઘટનીય કચરાનું અલગીકરણ (Separate waste) કરીને.
• કોમ્પોસ્ટ ખાતર બનાવવું.

પદ્ધતિઓનાં નામ:

1. કચરાનું અલગીકરણ (જૈવ-વિઘટનીય અને બિન-જૈવવિઘટનીય).
2. પુનઃચક્રણ (Recycling).

35) નીચે આપેલા નિવસનતંત્રોનું કુદરતી નિવસનતંત્ર અને કૃત્રિમ નિવસનતંત્રમાં વર્ગીકરણ કરો. ⁷¹

• જંગલ, બગીચો, માછલીઘર, સમુદ્ર ⁷²

કુદરતી નિવસનતંત્ર (Natural Ecosystem)	કૃત્રિમ નિવસનતંત્ર (Artificial Ecosystem)
જંગલ 73	બગીચો 74
સમુદ્ર 75	માછલીઘર 76

36) માનવ શ્વસનતંત્રના અંગોના નામ જણાવો. 77

માનવ શ્વસનતંત્રના મુખ્ય અંગો:

1. નાસિકા છિદ્ર (Nostrils)
2. નાસિકા કોટર (Nasal Passage)
3. શ્વાસનળી (Trachea)
4. શ્વસની (Bronchi)
5. ફેફસાં (Lungs)
6. શ્વસનિકાઓ (Bronchioles)
7. વાયુકોષ્ઠો (Alveoli)

37) ફ્લેમિંગનો ડાબા હાથનો નિયમ સમજાવો. 78

નિયમ:

તમારા ડાબા હાથનો અંગૂઠો, તર્જની અને મધ્યમા આ ત્રણેય એકબીજાને લંબ રહે તેમ ફેલાવો.

• જો તર્જની ચુંબકીય ક્ષેત્રની દિશા દર્શાવે,
• અને મધ્યમા વિદ્યુત પ્રવાહની દિશા દર્શાવે,
• તો અંગૂઠો વાહક પર લાગતા બળની (ગતિની) દિશા દર્શાવે છે.

---

વિભાગ C ⁷⁹

પ્રશ્ન ક્રમાંક 38 થી 46 પૈકી કોઈ પણ 6 પ્રશ્નોના 60 થી 80 શબ્દોની મર્યાદામાં માગ્યા મુજબ ઉત્તર લખો. (દરેક પ્રશ્નના 3 ગુણ) ⁸⁰

38) સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા એટલે શું? બે ઉદાહરણ આપી સમજાવો. ⁸¹

• સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા (Combination Reaction): જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં બે કે તેથી વધુ પ્રક્રિયકો જોડાઈને એક જ નીપજ બનાવે છે, તેવી પ્રક્રિયાને સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા કહે છે.$$\text{A} + \text{B} \to \text{C}$$
• ઉદાહરણ 1: કળીચૂનાનું પાણી સાથે સંયોજનજ્યારે કળીચૂનાને ($\text{CaO}$) પાણી સાથે મિશ્ર કરવામાં આવે છે, ત્યારે કળીચૂનો પાણી સાથે પ્રક્રિયા કરીને ચૂનાનું નીતર્યું પાણી [કેલ્શિયમ હાઇડ્રોક્સાઇડ ($\text{Ca}(\text{OH})_{2}$)] બનાવે છે અને પુષ્કળ ગરમી મુક્ત થાય છે.$$\text{CaO} (\text{s}) + \text{H}_{2}\text{O} (\text{l}) \to \text{Ca}(\text{OH})_{2} (\text{aq}) + \text{ઉષ્મા}$$
• ઉદાહરણ 2: કોલસાનું દહનકોલસો (કાર્બન) હવામાં સળગાવવામાં આવે છે, ત્યારે તે ઓક્સિજન સાથે સંયોજાઈને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ બનાવે છે.$$\text{C} (\text{s}) + \text{O}_{2} (\text{g}) \to \text{CO}_{2} (\text{g})$$

39) બે તત્વો X અને Y ની ઇલેક્ટ્રોન રચના નીચે મુજબ છે. ⁸²$X = 2, 8, 1$ ⁸³$Y = 2, 8, 7$ ⁸⁴

a) ધાતુ તત્વને ઓળખી તેનું નામ લખો. ⁸⁵

• ધાતુ તત્વ: $\text{X}$
• નામ: સોડિયમ ($\text{Na}$) (કારણ કે તેની બાહ્યતમ કક્ષામાં 1 ઇલેક્ટ્રોન છે.)

b) અધાતુ તત્વને ઓળખી તેનું નામ લખો. ⁸⁶

• અધાતુ તત્વ: $\text{Y}$
• નામ: ક્લોરિન ($\text{Cl}$) (કારણ કે તેની બાહ્યતમ કક્ષામાં 7 ઇલેક્ટ્રોન છે.)

c) X અને Y દ્વારા કયું આયનીય સંયોજન બને છે? ⁸⁷

• $\text{X}$ એક ઇલેક્ટ્રોન ગુમાવીને $\text{X}^{+}$ આયન બનાવે છે: $\text{X} \to \text{X}^{+} + \text{e}^{-}$
• $\text{Y}$ એક ઇલેક્ટ્રોન મેળવીને $\text{Y}^{-}$ આયન બનાવે છે: $\text{Y} + \text{e}^{-} \to \text{Y}^{-}$
• $\text{X}^{+}$ અને $\text{Y}^{-}$ આયનો જોડાઈને $\text{XY}$ સંયોજન બનાવે છે.
• આયનીય સંયોજનનું નામ: સોડિયમ ક્લોરાઇડ ($\text{NaCl}$)

40) આપેલી આકૃતિમાં કસનળી A, B, C નું અવલોકન કરી તેની નીચે આપેલા પ્રશ્નોના જવાબ લખો. ⁸⁸

a) કઈ કસનળીમાં લોખંડની ખીલીનો રંગ બદલાશે? ⁸⁹

• કસનળી A માં (કારણ કે કસનળી A માં લોખંડની ખીલીને હવા અને પાણી બંને મળે છે, જે કાટ લાગવા માટે જરૂરી છે.)

b) આ સાથે સંકળાયેલી રાસાયણિક પ્રક્રિયાનું નામ લખો. ⁹⁰

• ક્ષારણ (Corrosion) અથવા લોખંડને કાટ લાગવો (Rusting of iron).

c) ઉપરોક્ત રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે જરૂરી પરિસ્થિતિઓ કઈ કઈ છે? 91

લોખંડને કાટ લાગવા માટે જરૂરી પરિસ્થિતિઓ:

1. ઓક્સિજન (હવા)
2. પાણી (ભેજ)

41) ચેતાકોષ વિશે ટૂંકનોંધ લખો. ⁹²

• ચેતાકોષ (Neuron): ચેતાતંત્રનો રચનાત્મક અને ક્રિયાત્મક એકમ ચેતાકોષ છે. તે સંદેશાને વિદ્યુત આવેગના રૂપમાં શરીરના એક ભાગમાંથી બીજા ભાગમાં વહન કરે છે.
• રચના: ચેતાકોષના મુખ્ય ત્રણ ભાગ છે:
  1. કોષકાય (Cell Body): તેમાં કોષકેન્દ્ર અને કોષરસ હોય છે.
  2. શિખાતંતુ (Dendrite): કોષકાયમાંથી નીકળતી શાખાઓ જેવી રચના. તે માહિતી મેળવે છે.
  3. અક્ષતંતુ (Axon): કોષકાયમાંથી નીકળતો લાંબો પ્રવર્ધ. તે આવેગને કોષકાયથી દૂર ચેતાંત સુધી વહન કરે છે.
• કાર્ય: શિખાતંતુ માહિતી મેળવે છે, તે માહિતીને વિદ્યુત આવેગમાં ફેરવીને કોષકાયમાંથી પસાર કરે છે અને અક્ષતંતુના અંતિમ છેડે (ચેતાંત) પહોંચે છે. ચેતાંતમાં આ વિદ્યુત આવેગ રાસાયણિક સંકેતોમાં ફેરવાય છે અને સિનેપ્સ દ્વારા અન્ય ચેતાકોષમાં વહન પામે છે.

42) તરુણાવસ્થા સમયે છોકરીઓમાં કયાં પરિવર્તનો જોવા મળે છે? 93

તરુણાવસ્થા (લગભગ 10 થી 12 વર્ષની ઉંમર) દરમિયાન છોકરીઓમાં જોવા મળતા મુખ્ય પરિવર્તનો:

1. જાતીય લક્ષણોનો વિકાસ: સ્તન (Breast) નો વિકાસ થવો.
2. માસિક સ્ત્રાવ (Menstruation): માસિક ચક્ર શરૂ થવું.
3. શરીરના આકારમાં ફેરફાર: કમરનો ભાગ પહોળો થવો.
4. વાળનો વિકાસ: બગલમાં અને જનન પ્રદેશમાં વાળનો ઉગાવો.
5. ચામડીનો ફેરફાર: ચહેરા પર ખીલ થવાની સંભાવના વધે છે.
6. ઊંચાઈમાં વધારો: ઝડપી વૃદ્ધિ થવી.
7. અવાજમાં ફેરફાર: અવાજ તીણો થવો.

43) તફાવત આપો: નર પ્રજનનતંત્ર અને માદા પ્રજનનતંત્ર ⁹⁴

નર પ્રજનનતંત્ર (Male Reproductive System)	માદા પ્રજનનતંત્ર (Female Reproductive System)
તે શુક્રકોષો ઉત્પન્ન કરે છે.	તે અંડકોષો ઉત્પન્ન કરે છે.
મુખ્ય અંગો: શુક્રપિંડ, શુક્રવાહિની, મૂત્રજનન માર્ગ, શિશ્ન.	મુખ્ય અંગો: અંડપિંડ, અંડવાહિની, ગર્ભાશય, યોનિ.
આ તંત્ર શુક્રકોષોને માદાના શરીરમાં દાખલ કરવા માટે રચાયેલું છે.	આ તંત્ર ગર્ભાધાન માટે અંડકોષોને ગ્રહણ કરવા અને ગર્ભના વિકાસ માટે રચાયેલું છે.
તેમાં મૂત્રાશય અને મૂત્રજનન માર્ગ બંને એક જ છે.	તેમાં મૂત્રમાર્ગ અને યોનિમાર્ગ અલગ હોય છે.
મુખ્ય અંતઃસ્ત્રાવ: ટેસ્ટોસ્ટેરોન (Testosterone).	મુખ્ય અંતઃસ્ત્રાવો: ઇસ્ટ્રોજન (Estrogen) અને પ્રોજેસ્ટેરોન (Progesterone).

44) નીચેની પરિસ્થિતિઓમાં કયા અરીસા વપરાય છે તે જણાવો. ⁹⁵a) કારની હેડલાઈટ: ⁹⁶

• કારની હેડલાઈટમાં અંતર્ગોળ અરીસો (Concave Mirror) વપરાય છે. (તે પ્રકાશને સમાંતર કિરણપુંજ સ્વરૂપે ફેંકે છે.)

b) વાહનની પાછળનું દૃશ્ય જોવા માટેનો અરીસો: ⁹⁷

• વાહનની પાછળનું દૃશ્ય જોવા માટે બહિર્ગોળ અરીસો (Convex Mirror) વપરાય છે. (તે ચત્તું અને નાનું પ્રતિબિંબ આપીને વિશાળ દૃશ્ય ક્ષેત્ર પૂરો પાડે છે.)

c) સોલાર ભઠ્ઠી: ⁹⁸

• સોલાર ભઠ્ઠીમાં અંતર્ગોળ અરીસો (Concave Mirror) વપરાય છે. (તે સૂર્યના કિરણોને એક કેન્દ્રબિંદુ પર કેન્દ્રિત કરીને ગરમી ઉત્પન્ન કરે છે.)

46) એક વિદ્યુત હીટર પ્રાપ્તિ સ્થાનમાંથી $4 \text{ A}$ વિદ્યુત પ્રવાહ ખેંચે છે ત્યારે તેના બે છેડા વચ્ચેનો વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત $60 \text{ V}$ છે. જો વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત $120 \text{ V}$ સુધી વધારવામાં આવે તો હીટર કેટલો પ્રવાહ ખેંચશે? ⁹⁹

પ્રથમ કિસ્સો:

• વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત ($V_1$) $= 60 \text{ V}$
• વિદ્યુત પ્રવાહ ($I_1$) $= 4 \text{ A}$

ઓહ્મનો નિયમ ($V=IR$) વાપરીને હીટરનો અવરોધ ($R$) શોધો:

$R = \frac{V_1}{I_1} = \frac{60 \text{ V}}{4 \text{ A}} = 15 \Omega$

(ધારો કે અવરોધ અચળ રહે છે.)

બીજો કિસ્સો:

• વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત ($V_2$) $= 120 \text{ V}$
• અવરોધ ($R$) $= 15 \Omega$
• વિદ્યુત પ્રવાહ ($I_2$) શોધવાનો છે.

ફરીથી ઓહ્મનો નિયમ વાપરીને:

$I_2 = \frac{V_2}{R} = \frac{120 \text{ V}}{15 \Omega} = 8 \text{ A}$

જવાબ: જો વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત $120 \text{ V}$ સુધી વધારવામાં આવે, તો હીટર $8 \text{ A}$ વિદ્યુત પ્રવાહ ખેંચશે.

---

વિભાગ D ¹⁰⁰

પ્રશ્ન ક્રમાંક 47 થી 54 પૈકી કોઈ પણ 5 પ્રશ્નોના 90 થી 120 શબ્દોની મર્યાદામાં માગ્યા મુજબ ઉત્તર લખો. (દરેક પ્રશ્નના 4 ગુણ) ¹⁰¹

47) પાંચ દ્રાવણો A, B, C, D અને E ને સાર્વત્રિક સૂચક દ્વારા તપાસતાં અનુક્રમે $4, 1, 11, 7$ અને $9 \text{ pH}$ દર્શાવે છે તો કયું દ્રાવણ ¹⁰²

• દ્રાવણોની $\text{pH}$: $\text{A}=4$, $\text{B}=1$, $\text{C}=11$, $\text{D}=7$, $\text{E}=9$

a) તટસ્થ હશે? ¹⁰³

• જે દ્રાવણની $\text{pH}$ $7$ હોય તે તટસ્થ હોય છે. $\to$ D ($\text{pH}=7$)

b) પ્રબળ બેઝિક હશે ? ¹⁰⁴

• જે દ્રાવણની $\text{pH}$ $7$ કરતા વધારે અને સૌથી વધુ હોય તે પ્રબળ બેઝિક હોય છે. $\to$ C ($\text{pH}=11$)

c) પ્રબળ એસિડિક હશે? ¹⁰⁵

• જે દ્રાવણની $\text{pH}$ $7$ કરતા ઓછી અને સૌથી ઓછી હોય તે પ્રબળ એસિડિક હોય છે. $\to$ B ($\text{pH}=1$)

d) $\text{pH}$ નાં મૂલ્યને આધારે હાઇડ્રોજન આયનની સાંદ્રતાના ચડતા ક્રમમાં દર્શાવો. ¹⁰⁶

• $\text{pH}$ નું મૂલ્ય જેટલું ઓછું, $\text{H}^{+}$ આયનની સાંદ્રતા તેટલી વધારે હોય છે.
• $\text{pH}$ નું મૂલ્ય જેટલું વધારે, $\text{H}^{+}$ આયનની સાંદ્રતા તેટલી ઓછી હોય છે.
• ચડતો ક્રમ (ઓછાથી વધારે સાંદ્રતા): C ($\text{pH}=11$) $<$ E ($\text{pH}=9$) $<$ D ($\text{pH}=7$) $<$ A ($\text{pH}=4$) $<$ B ($\text{pH}=1$)$$\text{C} < \text{E} < \text{D} < \text{A} < \text{B}$$

48) પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ કેવી રીતે બને છે? પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ અને પાણી વચ્ચે થતી પ્રક્રિયા દર્શાવતું સમીકરણ લખો. તથા પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસનાં ઉપયોગ લખો. ¹⁰⁷

• પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ (POP) બનાવવાની રીત:જીપ્સમ ($\text{CaSO}_{4} \cdot 2\text{H}_{2}\text{O}$) ને $373 \text{ K}$ ($100^{\circ}\text{C}$) તાપમાને ગરમ કરવાથી તે પાણીના અણુઓ ગુમાવીને પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ (કેલ્શિયમ સલ્ફેટ હેમિહાઇડ્રેટ) બનાવે છે.$$\text{CaSO}_{4} \cdot 2\text{H}_{2}\text{O} \xrightarrow{373 \text{ K}} \text{CaSO}_{4} \cdot \frac{1}{2}\text{H}_{2}\text{O} + 1\frac{1}{2}\text{H}_{2}\text{O}$$$$\text{(જીપ્સમ)} \quad\quad\quad \text{(પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ)}$$
• POP અને પાણી વચ્ચેની પ્રક્રિયા:પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ (POP) પાણી સાથે પ્રક્રિયા કરીને ફરીથી સખત પદાર્થ જીપ્સમ બનાવે છે.$$\text{CaSO}_{4} \cdot \frac{1}{2}\text{H}_{2}\text{O} + 1\frac{1}{2}\text{H}_{2}\text{O} \to \text{CaSO}_{4} \cdot 2\text{H}_{2}\text{O}$$$$\text{(પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ)} \quad\quad \text{(જીપ્સમ)}$$
• પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસનાં ઉપયોગો:
  1. તબીબી ક્ષેત્ર: હાડકાં ભાંગ્યા હોય ત્યારે યોગ્ય સ્થિતિમાં જકડી રાખવા માટે પ્લાસ્ટર તરીકે.
  2. બાંધકામ: દીવાલો પર સુશોભન અને સપાટીને લીસી બનાવવા માટે.
  3. શિલ્પકૃતિઓ: રમકડાં, પૂતળાં અને અન્ય સુશોભનની વસ્તુઓ બનાવવા માટે.
  4. અગ્નિરોધક: અગ્નિરોધક પદાર્થ તરીકે.

49) a) તફાવત આપો: સાબુ અને પ્રક્ષાલકો ¹⁰⁸

સાબુ (Soap)	પ્રક્ષાલકો (Detergents)
તે લાંબી શૃંખલાવાળા કાર્બોક્સિલિક એસિડના સોડિયમ અથવા પોટેશિયમ ક્ષાર છે.	તે લાંબી શૃંખલાવાળા સલ્ફોનિક એસિડના સોડિયમ ક્ષાર અથવા એમોનિયમ ક્ષાર છે.
તે કઠિન પાણીમાં ફીણ ઉત્પન્ન કરતા નથી, કારણ કે તે કેલ્શિયમ અને મેગ્નેશિયમના ક્ષાર સાથે અદ્રાવ્ય પદાર્થ (મેલ) બનાવે છે.	તે કઠિન પાણીમાં પણ અસરકારક રીતે ફીણ ઉત્પન્ન કરે છે.
તે માત્ર નરમ પાણીમાં જ અસરકારક છે.	તે નરમ અને કઠિન બંને પાણીમાં અસરકારક છે.
તેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે સ્નાન અને ઓછા પ્રમાણમાં કપડાં ધોવા માટે થાય છે.	તેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે કપડાં ધોવા, શેમ્પૂ અને અન્ય સફાઈકર્તા તરીકે થાય છે.
તે જૈવ-વિઘટનીય હોય છે.	કેટલાક પ્રક્ષાલકો જૈવ-વિઘટનીય હોતા નથી.

b) નીચે આપેલા સંયોજનો માટે ક્રિયાશીલ સમૂહના નામ અને ક્રિયાશીલ સમૂહના સૂત્ર લખો. ¹⁰⁹

સંયોજન	ક્રિયાશીલ સમૂહનું નામ	ક્રિયાશીલ સમૂહનું સૂત્ર
પ્રોપેનોલ	આલ્કોહોલ (Alcohol)	$-\text{OH}$
પ્રોપેનોન	કીટોન (Ketone)	$-\text{C}(=\text{O})-$

50) a) ટૂંકનોંધ લખો: લસિકા ¹¹⁰

• લસિકા (Lymph): લસિકા એક રંગહીન પ્રવાહી છે જે રુધિર કેશિકાઓની દીવાલોમાંથી બહાર નીકળીને પેશીઓના કોષોની વચ્ચેના અવકાશમાં આવે છે.
• બંધારણ: તેનું બંધારણ રુધિરરસ (Plasma) જેવું જ હોય છે, પરંતુ તેમાં પ્રોટીનનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે. તેમાં વિશિષ્ટ પ્રકારના શ્વેત કણો (લિમ્ફોસાઇટ્સ) હોય છે.
• વહન: તે કોષીય અવકાશમાંથી રુધિરમાં પરત વહે છે અને લસિકા કેશિકાઓમાં વહન પામે છે. આ માર્ગને લસિકા તંત્ર કહે છે.
• કાર્યો:
  1. વહન: તે નાના આંતરડામાં શોષાયેલા ચરબીનું વહન કરે છે.
  2. સંરક્ષણ: તેમાં રહેલા લિમ્ફોસાઇટ્સ ચેપ સામે લડવામાં મદદ કરે છે.
  3. પ્રવાહીનું સંતુલન: પેશીઓના પ્રવાહીને રુધિર પ્રવાહમાં પાછું લાવવામાં મદદ કરે છે, જે શરીરમાં પ્રવાહીનું સંતુલન જાળવી રાખે છે.

51) a) સ્વયંપોષી અને વિષમપોષી પોષણ વચ્ચે શું તફાવત છે? ¹¹¹

સ્વયંપોષી પોષણ (Autotrophic Nutrition)	વિષમપોષી પોષણ (Heterotrophic Nutrition)
સજીવો અકાર્બનિક સ્ત્રોતોમાંથી પોતાનો ખોરાક જાતે બનાવે છે.	સજીવો ખોરાક માટે અન્ય સજીવો (વનસ્પતિ અથવા પ્રાણી) પર આધાર રાખે છે.
ખોરાક બનાવવા માટે સૂર્યપ્રકાશ અથવા રાસાયણિક ઉર્જાનો ઉપયોગ થાય છે.	સજીવો તૈયાર ખોરાકનું અંતર્ગ્રહણ અને પાચન કરે છે.
ઉદાહરણો: લીલી વનસ્પતિઓ, કેટલાક બેક્ટેરિયા.	ઉદાહરણો: પ્રાણીઓ, ફૂગ, મોટાભાગના બેક્ટેરિયા.
મુખ્ય પ્રક્રિયા: પ્રકાશસંશ્લેષણ.	પોષણના પ્રકારો: મૃતજીવી, પરોપજીવી, પ્રાણીસમ પોષણ.

52) લઘુદૃષ્ટિની ખામી અને ગુરુદૃષ્ટિની ખામી વચ્ચેનો ભેદ સમજાવો. ¹¹²

લઘુદૃષ્ટિની ખામી (Myopia)	ગુરુદૃષ્ટિની ખામી (Hypermetropia)
આ ખામી ધરાવતી વ્યક્તિ નજીકની વસ્તુ સ્પષ્ટ જોઈ શકે છે, પરંતુ દૂરની વસ્તુ સ્પષ્ટ જોઈ શકતી નથી.	આ ખામી ધરાવતી વ્યક્તિ દૂરની વસ્તુ સ્પષ્ટ જોઈ શકે છે, પરંતુ નજીકની વસ્તુ સ્પષ્ટ જોઈ શકતી નથી.
દૂરના બિંદુનું પ્રતિબિંબ નેત્રપટલની આગળ રચાય છે.	નજીકના બિંદુનું પ્રતિબિંબ નેત્રપટલની પાછળ રચાય છે.
કારણ: નેત્રગોલકનું લંબાવું અથવા નેત્રમણિનું વધુ પડતું કેન્દ્રિત થવું (અભિસરણ શક્તિ વધી જવી).	કારણ: નેત્રગોલકનું નાનું થવું અથવા નેત્રમણિની અભિસરણ શક્તિ ઘટી જવી.
નિવારણ: અંતર્ગોળ લેન્સ (Concave Lens) નો ઉપયોગ.	નિવારણ: બહિર્ગોળ લેન્સ (Convex Lens) નો ઉપયોગ.

53) a) ચુંબકીય ક્ષેત્ર રેખાઓના ગુણધર્મોની યાદી બનાવો. 113

ચુંબકીય ક્ષેત્ર રેખાઓના ગુણધર્મો:

1. ઉદ્ભવ અને અંત: ચુંબકીય ક્ષેત્ર રેખાઓ ચુંબકના ઉત્તર ધ્રુવ ($\text{N}$) માંથી નીકળીને દક્ષિણ ધ્રુવ ($\text{S}$) માં દાખલ થાય છે અને ચુંબકની અંદર તે $\text{S}$ ધ્રુવથી $\text{N}$ ધ્રુવ તરફ હોય છે. આથી, તે બંધ ગાળો (Closed Loop) રચે છે.
2. છેદન: ચુંબકીય ક્ષેત્ર રેખાઓ ક્યારેય એકબીજાને છેદતી નથી. જો તેઓ છેદે, તો છેદન બિંદુ પર ચુંબકીય ક્ષેત્રની બે દિશાઓ મળે, જે શક્ય નથી.
3. ક્ષેત્રની પ્રબળતા: જ્યાં ક્ષેત્ર રેખાઓ વધારે નજીક હોય, ત્યાં ચુંબકીય ક્ષેત્ર પ્રબળ હોય છે (દા.ત., ધ્રુવો પાસે).
4. દિશા: ચુંબકીય ક્ષેત્ર રેખાના કોઈપણ બિંદુએ દોરેલો સ્પર્શક તે બિંદુએ ચુંબકીય ક્ષેત્રની દિશા દર્શાવે છે.
5. સમાન ક્ષેત્ર: સમાંતર અને એકબીજાથી સમાન અંતરે આવેલી ક્ષેત્ર રેખાઓ સમાન ચુંબકીય ક્ષેત્ર દર્શાવે છે (દા.ત., સોલેનોઇડની અંદર).

b) વિદ્યુત શોર્ટ સર્કિટ ક્યારે થાય છે? ¹¹⁴

• શોર્ટ સર્કિટ: જ્યારે લાઇવ વાયર (ધનભારિત તાર) અને ન્યુટ્રલ વાયર (ઋણભારિત તાર) નું અવાહક પડ (ઇન્સ્યુલેશન) ક્ષતિગ્રસ્ત થવાને કારણે અથવા કોઈ અન્ય કારણસર એકબીજાના સીધા સંપર્કમાં આવે છે, ત્યારે શોર્ટ સર્કિટ થાય છે.
• આ પરિસ્થિતિમાં પરિપથનો અવરોધ ખૂબ જ ઓછો થઈ જાય છે.
• ઓહ્મના નિયમ મુજબ ($I = V/R$), અવરોધ ઓછો થવાથી પરિપથમાં વહેતો વિદ્યુત પ્રવાહ ખૂબ જ વધારે (ખૂબ મોટો) થઈ જાય છે, જેને શોર્ટ સર્કિટ કહે છે. આનાથી તાર ગરમ થઈને આગ લાગી શકે છે.

54) a) પૂરા નામ CFC, UNEP. ¹¹⁵

• CFC: Chlorofluorocarbons
• UNEP: United Nations Environment Programme

b) નિવસનતંત્રમાં વિઘટકોની ભૂમિકા શું છે? ¹¹⁶

• વિઘટકો (Decomposers): બેક્ટેરિયા અને ફૂગ જેવા સૂક્ષ્મ જીવોને વિઘટકો કહેવામાં આવે છે.
• મુખ્ય ભૂમિકા:
  1. કાર્બનિક પદાર્થોનું વિઘટન: વિઘટકો મૃત વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓના જટિલ કાર્બનિક પદાર્થોનું સરળ અકાર્બનિક પદાર્થોમાં વિઘટન કરે છે.
  2. પોષક દ્રવ્યોનું પુનઃચક્રણ: આ સરળ અકાર્બનિક પદાર્થો (જેમ કે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, પાણી, ખનીજ દ્રવ્યો) ફરીથી જમીન અને હવામાં ભળી જાય છે. આ પોષક દ્રવ્યો ફરીથી ઉત્પાદકો (વનસ્પતિઓ) દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાય છે.
  3. સફાઈ: વિઘટકો પૃથ્વી પરથી મૃત અવશેષો અને કચરાને દૂર કરીને પર્યાવરણને સાફ રાખવામાં મદદ કરે છે.
• વિઘટકો નિવસનતંત્રમાં પોષક દ્રવ્યોના પુનઃચક્રણ (Recycling) માટે અનિવાર્ય છે, જેના વિના જીવન ચક્ર અટકી જાય.

---